GEOPOLITIČKI KORIJENI SUKOBA: Od cionističkog pokreta do formiranja Izraela: kako je nastala trajna rana Bliskog istoka

Krajem 19. stoljeća, austro-židovski novinar i politički mislilac Theodor Herzl postavio je ideološke temelje za stvaranje države Izrael. U djelu Der Judenstaat (1896) predložio je stvaranje nacionalnog doma za Židove, prvenstveno u Palestini, tada dijelu Osmanskog Carstva. Samo godinu kasnije organizirao je Prvi cionistički kongres u Baselu, gdje je zacrtan cilj: „stvoriti javno-pravno zajamčen dom za židovski narod u Palestini.”

Nakon Herzla, ključnu ulogu preuzima Chaim Weizmann, kemičar i diplomat koji je 1917. pridobio britansku vladu da izda Balfourovu deklaraciju, dokument kojim London izražava podršku stvaranju „nacionalnog doma za židovski narod u Palestini”. To je označilo početak institucionalne izgradnje buduće židovske države.

Britanski mandat i rast napetosti

Nakon Prvog svjetskog rata, Društvo naroda dodijelilo je Britaniji mandat nad Palestinom. Dok su Arapi tražili nezavisnost i ograničavanje židovske imigracije, cionistički pokret je kroz institucije poput Židovske agencije i vojne formacije Haganah, prve terorističke i paravojne formacije na Bliskom istoku, koja je izvodila terorističke udare na britanske i arapske ciljeve, gradio nelegitimne i nelegalne državne strukture.

Radikalne frakcije i terorističke akcije

Iz redova Haganaha nastaju ekstremnije grupe: Irgun (Etzel) pod vodstvom Menachema Begina i Lehi (Sternovci) pod Avrahamom Sternom. Smatrali su da se država ne može izboriti diplomacijom nego oružjem. Njihove akcije uključivale su napade i atentate na britanske vojne i civilne ciljeve:

• 1944. – atentat na britanskog ministra za Bliski istok, lorda Moynea, u Kairu, što je bila tačka prijeloma uspostavljanja Izraela;
• 1946. – bombaški napad na Hotel King David u Jerusalemu, pri čemu je poginula 91 osoba;
• brojni napadi na britanske policijske i vojne postaje širom Palestine.

„Britanci su ih nazivali teroristima, a oni su sebe zvali borcima za slobodu.”

Britanski „White Paper”

U pokušaju da smiri stanje i ograniči djelovanje radikalnih Židova, britanska vlada je 1939. izdala tzv. White Paper, kojim se ograničava broj židovskih doseljenika na 75.000 u pet godina i zabranjuje prodaja arapskog zemljišta bez dozvole. Cionisti su to doživjeli kao izdaju Balfourove deklaracije, pa su oružane akcije protiv britanske uprave postale sve češće.

UN plan podjele i stvaranje Izraela

Nakon Drugog svjetskog rata, 29. novembra 1947. godine, Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je Rezoluciju 181 kojom je mandatna Palestina podijeljena na dvije države — židovsku i arapsku. Planom je 51% teritorija dodijeljen Židovima, a 49% Arapima, uz međunarodni status Jerusalema. Međutim, na području predviđenom za židovsku državu tada je živjela arapska većina.

Arapske zemlje i palestinski predstavnici odbacili su rezoluciju, dok su cionistički lideri — na čelu s Davidom Ben-Gurionom — prihvatili odluku i počeli je provoditi. Uslijedili su oružani sukobi između židovskih formacija i arapskih snaga, tokom kojih su zabilježeni brojni napadi na palestinska sela. Najpoznatiji je masakr u selu Deir Yassin (9. aprila 1948.), u kojem je ubijeno više od stotinu civila.

Ovi i slični napadi izazvali su masovni egzodus Palestinaca. Do kraja 1948. godine više od 700.000 ljudi napustilo je ili bilo protjerano iz svojih domova — događaj koji Palestinci pamte kao Nakbu („katastrofu”).

Ugledni Židovi, među njima i Albert Einstein, na vrijeme prepoznali nacistički potencijal “Pokreta slobode”

U pismu objavljenom 4. decembra 1948. godine u The New York Timesu, grupa uglednih židovskih intelektualaca, među kojima su bili Albert Einstein, Hannah Arendt, Sidney Hook, Jessurun Cardozo i još dvadesetak istaknutih imena američko-židovske akademske zajednice, javno je upozorila američku javnost na karakter političke stranke Tnuat HaHerut (Pokret slobode) koju je u Sjedinjene Države došao promovirati Menachem Begin. U pismu se navodi da je riječ o političkom pokretu „bliskom po organizaciji, metodama, političkoj filozofiji i društvenom pristupu nacističkim i fašističkim partijama”. Autori pisma podsjećaju da je HaHerut nastao iz Irgun Zvai Leumi – „terorističke, desno-radikalne, šovinističke organizacije u Palestini” koja je bila odgovorna za niz napada na britanske vojne ciljeve i palestinska sela. Njihova poruka američkoj javnosti bila je jasna: ne smije se pružati podrška pokretu koji u temelju nosi ideje netolerancije, rasne nadmoći i nasilja kao sredstva političkog djelovanja.

Proglašenje države Izrael

U takvom ozračju, 14. maja 1948. godine David Ben-Gurion proglasio je nezavisnost države Izrael. Haganah je tada prerasla u Izraelske obrambene snage (IDF), dok su Irgun i Lehi formalno raspušteni. Već sljedećeg dana započinje Prvi arapsko-izraelski rat.

Dakle, IDF je nastao iz nekoliko terorističkih organizacija, kao kičma ostvarenja Države Izrael, koja je u djelo nastavila sprovoditi teror nad Palestincima sve do danas.

Ključne ličnosti

• Theodor Herzl – ideolog cionizma;
• Chaim Weizmann – diplomat i prvi predsjednik Izraela;
• David Ben-Gurion – vođa i prvi premijer;
• Menachem Begin – vođa Irguna, kasniji premijer;
• Yitzhak Shamir – vođa Lehi grupe, kasniji premijer.

Izvori:

• 📘 UK National Archives – Palestine White Paper (Cmd. 6019, 1939)
• 📗 Herzl, Theodor. Der Judenstaat (1896.)
• 📗 Weizmann, Chaim. Trial and Error: The Autobiography of Chaim Weizmann (1949.)
• 📘 Ben-Gurion Archives – Ben-Gurion University, Izrael
• 📕 Morris, Benny. Righteous Victims: A History of the Zionist–Arab Conflict, 1881–1999. Vintage, 2001.
• 📕 Heller, Joseph. The Stern Gang: Ideology, Politics, and Terror, 1940–1949. Frank Cass, 1995.
• 📘 British Colonial Office Reports (1946–1947) – atentat na lorda Moynea i napad na hotel King David
• 🌍 UN General Assembly Resolution 181 (II), 29. novembar 1947. – Plan podjele Palestine (51:49%)
• 📕 Pappé, Ilan. The Ethnic Cleansing of Palestine. Oneworld, 2006.
• 📕 Morris, Benny. The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press, 2004.
• 🌍 UNRWA & UNGA Resolution 194 (1948.) – pravo povratka palestinskih izbjeglica

Objavio: Osman Delić

Društvo i politika