OD AUTORITARNOG NAZAD KA LIBERALNOM POPULIZMU

„Jedina prava nacionalna autonomija je sloboda pojedinca protiv države i društva. ‘Raslojenost’ života i ekonomije nužno vodi u međusobnu borbu nacija“ (Ludwig von Mises)

Ideologija klasi­čnog liberalizma vidjela je u pro­šire­nju građanskih sloboda na manjinske grupe ogućnost smanje­nja vjero­va­tnoće i okrutnosti ratova među nacijama

PIŠE prof. dr. Nedžad BAŠIĆ

Kada je jedan od na­jpo­znatijih austrijskih ekonomista 20 stolje­ća Ludwig von Mises (Ludwig Heinrich Edler von Mises) pisao svoju stu­diju „LIBERALIZAM“ (1927), stavio je u fokus pitanje nacije i nacionalnosti, demokratije i nacio­nalnog identiteta, te vladine inte­rvencije i nacionalnog samoodre­đenja. Da bi iznašao racionalna rješenja za novu političku i eko­no­msku rekonfiguraciju Evrope nakon Prvog svjetskog rata morao se otvoreno suočiti sa sve većom opasnošću dolazećeg fašizma u Evropi i okrutnom stvarnošću ko­munizma u Rusiji. Sukob između nacizma i komunizma sve je otvorenije prijetio Evropi koja je tek bila izašla iz velikih ratnih razaranja u Prvom svjetskom ratu. Danas, kada se nad Evropom ponovo navlače tmurni oblaci na­kon epidemije COVID-19, brutalnog i bestijalnog ruskog raza­ranja Ukrajine i umobolnog ubijanja Palestinaca od strane Izraela, kada pojedinci koji su počinili ili učestvuju u vršenju genocida i dalje upravljaju svojim zajednicama, kada se sve više urušava me­đu­narodno pravo i moral čovjeka, situacija je skoro pa identična situaciji u kojoj je Mises pisao gore navedenu studiju. Ako se pri tome ima u vidu da je svijet uveden u veliki haos nesigurnosti i straha povratkom Donalda Tra­mpa u Bijelu kuću, te opće dezorjentiranosti i beznađa čovjeka, današnji globalni pejzaž može se sasvim sigurno porediti sa općom sumornom klimom pred početak Drugog svjetskog rata. Danas više nego ikad do sada potrebna je odbrana slobode čovjeka, među­na­rodnog prava i morala. Zbog toga je teško pronaći bolji tekst od ove studije koji bi mogao biti bolja potka odbrani slobode čovjeka i izlaska čovječanstva iz haotičnog stanja na samom početku ovog milenija.

Liberalni pacifistički populizam
Mada je tu svoju priču pisao skoro 100 godina unazad kada je nacionalizam eksplodirao u Istočnoj Evropi nakon kolapsa austrijskog, njemačkog, turskog i ruskog carstva, eho te priče danas u eri velike transformacije (krize) globalizma i agresivnog nasrtaja autoritarnog populizma na slobode i prava čovjeka, ponovo se aktualizira na istim geografskim prostorima, sa istom sadržinom i sa istom žestinom. Idealni politi­čki recepti sa naglaskom na slobodi pojedinca, vladavini zakona i ustavnog ograničenja vlasti, danas su na strmoj nizbrdici s mogu­ćnošću da se definitivno izgube u haosu grubog nasrtaja autoritarnog populizma na demokraciju i slobode čovjeka.
Dok su živjele relativno izolovano jedna od druge u statičnim društvenim uslovima, većina ljudskih zajednica slobodno su slijedile svoje vlastite običaje, tradicije i vjerovanja. Njihove među­sobne komunikacije bile su u ingerenciji njihovog zajedničkog vladara (monarha) i bogova (crkve). Sa novom podjelom rada povećavala se mobilnost i slobode homo sapiensa što je male zasebne zajednice sve više guralo iz izoliranosti u međuovisnost. Kroz rastu­ću industriju i trgovinu čovjek sve više postaje svjestan nužnosti međuso­bne komunikacije i suradnje. Javlja se potreba za širim ko­mu­ni­kacija­ma, zajedničkim jezikom i zajedni­čkim sistemom vrijednosti što male zatvorene homogene zajednice gura ka integracijama u šire zajednice u kojima se počinju razvijati zajedni­čke vrijednosti i interesi zajedničkog preživljavanja. U tim širim geogra­fski prostorima preživljavanja ra­đaju se i prve liberalne ideje što će voditi stvaranju liberalne filozofije i politike, pod čijim se udarom definitivno urušava strogo hijererhijski (monarhijski) sistem vladanja u sprezi vladara i crkve.
Stvaraju se zajednice zajedni­čkog jezika, geografije, kulture, vjerovanja i zajedničke volje da mi­rno upravljaju same sa sobom ne osporavajući to isto pravo drugim zaje­dnicama. To je bio period stva­ranja “liberalnog” ili “pacifisti­čkog” nacionalizam, u kojem je sloboda nacije značila oslobađanje od dominacije vladara (monarha) i bogova (crkve) što je obezbjedjivalo solida­rnost među narodima. U tom procesu osloba­đanja homo sapiensa rađa se nacija kao novi oblik zajedni­čkog življenja koji će sve do današnjih dana obli­kovati istoriju čovječanstva.
U tom periodu dominira filozofija „opće volje“ Ž. Ž Rusoa (Jean-Jacques Rousseau) koju je ovaj filozof razvio u svom maestra­lnom tekstu „Društvenog ugovora“ u kojem se eleborira „opća volja“ naroda koji donosi zakone sa kojima se pokorava sam sebi i time ostaje slobodan. U ovom pra­vno-filozofskom pogledu „opća volja“ naroda je kompatibilna s individualnom slobodom čovjeka, koji ima pravo prenošenja „opće volje“ naroda na autoritet vladara putem „općeg društvnog ugovora“. U ovom pravno-filozofskom konceptu iz neotuđive slobode čovjeka proizilazi neotuđivo pravo naroda na slobodu, sa čime se legitimitet autoriteta (vladara) ograničava sa slobodom pojedinca. Kako je sloboda čovjeka neotuđiva, isklju­čuje se mogućnost pokoravanja naroda bilo kome izuzev samom sebi. Kada vlada (vladar) preko­rači granice koje je postavio narod, misija naroda je da ukine takvu vladu i svoje povjerenje prenese na drugog vladara.

Volja naroda naspram slobode čovjeka
Klasični liberalizam bio je tada dominirajuća ideologija sa nagla­skom na individualnoj slobodi, privatnom vlasništvu, slobodnom poduzetništvu, slobodnoj trgovi­ni, vladavini prava i ustavno ogra­ničenoj vladi. Ideologija klasi­čnog liberalizma vidjela je u pro­šire­nju građanskih sloboda na manjinske grupe mogućnost sma­nje­nja vjero­va­tnoće i okrutnosti ratova među nacijama.
I sve je teklo u pravcu širenja slo­bode i socijalne pravde dok se nije pojavila ideja nacionalizma kojom će individualna prava čo­vjeka biti supstituirana kolekti­vnim pravom nacije, odnosno principom samoodređenja naroda. Taj princip uzdiže naciju na najviši pijedestal društvenih vrijednosti u kojima se zamagljuju individualna prava i slobode homo sapiensa a sve to u interesu opstanka kolektivnog identiteta nacije.
Proces stvaranja širih zajednica sa istim jezikom komuniciranja na zajedničkom geografskom prostoru, sa jedinstvenim sistemom istorijskih i kulturnih vrijednosti i sa jedinstvenim sistemom upravljanja, što je bilo uvjetovano novim oblikom proizvodnje, nije tekao na svim prostorima glatko i bez zastoja. Brojne male zajednice ostajale su i dalje zatvo­rene i izolirane pod jurisdicijom većinske nacionalne grupe, što ih je sve više guralo ka težnji zadržati svoju jezičku i kulturnu autono­most i ekonomsku samo­stalnost nastojeći se intimnije povezati sa sličnim ili istim zajednicama koje su ostale van integracijskog prostora u kojem su se našle. To je vodilo permanentnoj prijetnji geo­gra­fskog redizajniranja nacionalnih država što je vodilo čestim unutarnjim sukobima i ratovima u kojima su ili nestajale manje zajednice ili su se nacionalne države raspadale. Permanentna prijetnja raspadom ranih nacionalnih država, koje su postale temeljna platforma novog oblika proizvodnje, trgovine i međusobnih komunikacija, nužno je tražilo razrješenje statusa manjinskih grupa koje su ostale izolirane u okviru novonastalih teritorijalnih širih zajednica (nacio­nalnih država).

Razorna moć autoritarnog populizma
Pod udarom te prijetnje reformiše se klasična liberalna filozofija što afirmira ideologiju nacionalizma i ideologiju socijalizma sa obostranom pretenzijom jačanja koncepta slobode i socijalne pravde. I jedna i druga ideologija pretpostavljaju potrebe jačanja kolektivnog identiteta u odnosu na identitet pojedinca. Industrija, proizvodnja i distribucija svih dobara, kao i trgovina, stavljene su pod komandu kolektivnog interesa nacionalne države. Sve snažnije se razvija birokracija koja upravlja ovim procesima i koja troši najveći dio nacionalnog bogatstva. U sjenci filozofije „opće volje“ Ž.Ž Russo-a pojedinac sve više postaje apstrakcija, a država stva­rnost, što će voditi podčinja­vanju pojedinca naciji/državi.
Razaranje klasične liberalne filozofije nastavljeno je u punom opsegu kroz masovno ograničenje sloboda čovjeka, ograničenje trgovine, stavljanje industrijske i poljoprivredne proizvodnje pod kontrolu države i kroz ograniče­nje potreba stanovništva. U ova­kvim oklonostima u kojima drža­vna/nacionalna birokratija sve mo­ćnije preuzima kontrolu nad inte­rve­ncionističkom ekono­mskom po­­li­tikom države u kojoj sve više raste nepažnja države prema gra­đa­nskim pravima i slobodama, raste ekonomska, pravna i politi­čka diskriminacija prema manjinskim zajednicama dovodeći ih u sve nepovoljniji ekonomski i socijalni položaj. Brojne manjinske grupe našle su se u nepovoljnim okolnostima i odbijaju bezuvjetno prihvatiti liberalne i demokratske ideje o nacionalnom samoodre­đenju naginjući sve više ka oču­vanju sopstvene neovisnosti. S druge strane, u interpretaciji ko­le­ktivističkog nacionalizma nacio­nalni ideal sve se više prepoznaje kroz poziv svim ljudima koji govore istim jezikom i koji pripadaju istom kulturnom i vjerskom identitetu da budu dio iste nacionalne države. U okviru liberalnih i demoktatskih ideja nacionalizma dolazi do oštrog sukoba između koncepta „liberanog pacifičkog nacionalizma“ i koncepta „autoritarnog populističkog nacionalizma“, koji se međusobno inherentno isključuju, što otvara izu­zetno senzibilno pitanje sukoba između liberalizma i demokra­cije“ s jedne strane, i autorita­rnog populizma i države, s druge strane. Taj sukob danas doživljava svoju punu kulminaciju od čijeg rješenja u mnogome ovisi sudbina čovječanstva.

Sukob pacifističkog i autoritarnog populizma
Intervencionistička politika države (propisi, kontrole, ograni­čenja, zabrane, subvencije) učinit će sukobe između „liberanog pa­ci­fičkog nacionalizma“ i „autoritarnog populističkog nacionalizma“ neizbježnim, što će odnose između većinskog i manjinskog identiteta učiniti odnosima punih agonije, ljutnje i strahova, što je neminovno vodilo sukobe, što će i dovesti do drugog velikog svjetskog rata sa velikim ljudskim žrtvama i ogromnim devastiranjem čovječanstva.
Danas autoritarni većinski-nacionalni populizam ponovo izrasta u vidljiv mehanizam ogra­ničenja slobode i socijalne pravde za čovjeka u uzavrlom svijetu. Autoritarni sistemi sve evidentnije ograničavaju i negiraju pojedina­ne građanske slobode, restriktiraju slobodu manjina, slobodu kretanja ljudi, uvode visoke carine da bi spriječili slobodno kretanje roba, zagovaraju kontrolirane ratove, a sve to da bi se obezbjedila domina­cija „većinskog autoritarnog popu­lizma“ nad „liberalnim pacifičkim nacionalizmom“.
Danas se traže nove ideologije i nove smjernice za mudriju politiku koja bi mogla ponuditi dru­ga­čiji i efektniji izlaz iz ovog haotičnog svijeta, što traži novo određenje prirode demokracije i nacionalnog identiteta i samooo­dređenja naroda koje bi moglo biti kompatibilno sa dosegnutim stupnjem tehnološkog i znanstve­nog razvoja čovječanstva. A sve to da bi se bar donekle ostvarila komplementarnost kolektivnih nacio­nalnih interesa i interesa pojedinca i grupe, što permanentno iza­ziva tenzije visokih rezonanci u multikulturnom svijetu.
Jedan od odgovora na politi­čke i ekonomske tenzije i antagonizme između države i nacionalne grupe/grupa unutar većinske na­cionalne zajednice mogao bi se potra­žiti u povratku ka idejama klasične liberalne filozofije sa slo­bo­dnim tržištem i sa ograni­čnji­ma vlade, s punim pravima i slobodama čovjeka kao individualnog samodređenja homo sapiensa, kao korektor kolektivnog prava nacije na samoodređenje, kako je to vidio Mises.

Balans između moći države i prava i sloboda čovjeka
U klasičnoj liberalnoj ideologiji samoodređenje čovjeka kao individue, sa svim njegovim pravima i slobodama, ne poništava kolektivno pravo samoodre­đenja nacije, već ga samo koriguje u smislu ograničenja mogućnosti većinske grupacije da poništi individualna prava i slobode pojedinca i grupe u ime tog kolektivnog prava. Time se kolektivno pravo nacije na teritorijalno samoodre­đenje uvjetuje (ograničava) s poštovanjem individualnih prava i sloboda čovjeka.
Otud u ovom konceptu klasi­čne liberalne ideologije, naciona­lna zajednica (država) koja je prethodno očistila svoj nacionalni teritorij ubijanjem, protjerivanjem ili zastrašivanjem manjinskih grupa i pojedinaca drugog identiteta, trajno gubi pravo na samoo­dređenje u smislu slobo­dnog stvaranja sopstvene nacio­nalne države. Znajući da će izgubiti pravo na slobodno stvaranje sopstvene nacionalne države, i da će joj to biti znatno otežano zbog prezira međunarodne zajednice i nametnutih sankcija, i priznanja manjinskim zajednicama da se u tom slučaju konstituišu kao slobodne nacionalne državice, veći­nska nacionalna zajednica slijedile bi svoje primarne nacio­nalne interese uzdržavaće se od sukoba sa manjim nacionalnim grupama, izbjegavajuću njihovu političku, ekonomsku i pravnu marginalizaciju i diskriminacije.
Isti efekat važio bi i za manjinske nacionalne grupe koje bi nasilnim putem pokušale ostvariti svoj primarni interes (secesiju) i promjeniti administrativnu jurisdikciju matične države radi uklju­čivanja u administraciju druge postojeće nacionalne države, ili radi formiranja vlastite zasebne nacionalne države. Znajući da bi svaki nasilni sukob sa centralnom vladom vodio trajnom gubljenju njenog prava na secesiju, te trajnoj podršci međunarodne zajednice političkoj i administrativnoj centralizaciji matične države, ma­njinska zajednica bi sve više primarno bila motivirana za suradnju nego za konflikt sa centralnom vladom.
Za razliku od neoliberalne ideologije, u kojoj mogućnost korišćenja samodređenja nacije ili secesije nacionalnih manjina ovisi od stepena dosegnute politi­čke i vojne moći, što predstavlja glavnu branu međusobnom povjerenju i suradnji, u klasičnoj liberalnoj filozofiji moć i sila bivaju supstituirani sa pravima i slobo­da­ma čovjeka, čije ostvarenje garantira međunarodna zajednica, što objektivno gura ka stva­ranju međusobnog povjerenja i suradnje među participantima.
Strategija centralizacije drža­ve u konceptu klasične liberalne filozofije pojavljuje se kao najlošija opcija za centralnu vladu, isto kao strategija secesije za manjinske nacionalne grupe. U ovom konceptu strategija suradnje i kooperacije se pojavljuje kao najbolji i najracionalniji izbor i za jednog i za drugog paricipanta. U ovom konceptu, i većinska nacionalna zajednica i manjinska nacionalna zajednica objektivno su motivirane za međusobnu suradnju, više nego za konflikt, koja se u ovom konceptu pojavljuje kao poguban izbor za obe strane.
Kako klasična liberalna filozofija odbacuje vlast jednih nad drugima, put do trajnog mira ne vodi kroz jačanje države i centralne vlasti, kao što to socijalizam traži. Što država više zadire u životu pojedinca, i što joj politika postaje važnija od interesa čovjeka, to se stvara šire područje trvenja na teritorijama sa mješovitim stanovništvom. Otud ograničava­njem državne vlasti na minimum, kako navodi Mises, znatno se sma­njuje antagonizam između različi­tih nacija koje žive jedna pored druge na istoj teritoriji.
U konceptu klasične liberalne ideologije, fokus se pomjera od distribucije političke moći između nacionalnih grupa ka magnitudi poštovanju prava i sloboda čovje­ka kao modelu distribucije politi­čke moći, što objektivno vodi u međusobno povjerenje i suradnju a ne u konflikt u multinacionalnoj zajednici. U ovom konceptu ra­cio­nalan balans između politi­čke decentralizacije i prava i sloboda čovjeka čini najefikasniji mehanizam zaštite mira.

Objavio: usn krajina

Društvo i politika